Hakasya Orta Sibirya’nın güneyinde Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir. İdari merkezi başkent Abakandır. Güney ve doğusunda Tuva Cumhuriyeti, batısında Altay Cumhuriyeti ve Şorya/Kemerova kuzeydoğusunda Krasnoyarsk oblastı ile çevrilidir. Yüzölçümü 61.900 km2 dir. Yenisey Irmağının kollarından, Abakan Irmağı bölgenin ortasından geçer. Irmak vadisinin güneyinde Batı Sayan Dağları bulunur.
Bugün, Rusya Federasyonu’na bağlı Altay ve Tuva ile birlikte Hakasya Özerk Cumhuriyeti sınırları içinde de kalan, kaynaklarda Ötüken olarak adlandırılan Altay dağlarının kuzeyi ile Sayan dağlarının güneybatısı arasındaki bölge M.Ö. 1700 yıllarında ilk Türk göçlerinin başladığı, Oğuzların yola çıktığı topraklar olarak biliniyor. Hakaslar göç etmeyip burada kalan Türkler.
Tarihte Cengiz Han istilasından kaçıp günümüz Kırgızistan’ında yerleşen Kırgızlar Hakas asıllıdırlar. Manas Destanına göre bu göç Manas Han önderliğinde gerçekleşmiştir.
Rus İmparatorluğu 1720 de bölgeyi istila etmiş, 1930 da Hakasya’ya özerk bölge statüsü verilmiştir. SSCB’nin dağılmasından sonra Rusların çoğunluğunu teşkil ettiği Meclis Rusya’ya bağlı özerk cumhuriyet statüsünü ilân etmiştir.
Nufusun % 11’ini teşkil eden kadim Türk boylarından Hakaslar, Rusların tüm asimilasyon ve Hıristiyanlaştırma siyasetlerine rağmen, şamanizm inancınıo da korumuştur.. 4. ve 14. yüzyılda bağımsız yaşadılar. Hakaslar nüfus dağılımında Ruslardan sonra 2. sırada geliyorlar.
Hakasça, Kırgız-Uygur Türkçesi karışımı olup Uygurcaya yakındır. Moğolca ve Çince öğelerin de rastlandığı Hakasça’nın sözcük dağarcığı daha çok ortak Türkçenin sözcüklerinden oluşur. Hakasların Kırgız ve Şor Türklerinin şivesiyle konuşan Sagay kolları var. Bugün bir yazı diline sahip olan Hakasların dil ve edebiyat enstitüleri mevcuttur. Hakaslar Çarlık döneminde zorla kabul ettirilen Kiril alfabesini Sovyet Devriminden sonra bırakıp Latin alfabesine geçtiler, ama 1939’dan sonra yeniden Rus alfabesini kullanmak zorunda kaldılar.
Hakasya’nın her bölgesinde Türk izleri olan balbal, bengütaşı (sonsuz taş), kurgan, yazıt, kaya resimleri ve tarihin eski zamanlarından beri insanlar tarafından sayılan, örneğin tapınaklar gibi kutsal yerlere rastlamak mümkündür. Uçsuz bucaksız steplerde bazılarının yüksekliği 2-3 metreyi bulan balballar bir form içinde yan yana getirilmiş. Geleneklere göre atları ve eşyaları ile gömülen Türk boylarının ileri gelenlerinin mezarlarını çevreleyen taşların üzeri resimli olanları, Abakan’da Hakasya Cumhuriyeti Arkeoloji Müzesi’nin içinde ve önünde de görülebilir.
Bazıları M.Ö. 2000 yıllarının Okunev kültürüne ait. Bunların en önemlisi güneş adam taşı. Müzede Yenisey Vadisindeki kurganlarda bulunmuş 5.30 metre boyunda bir yazıt, bir runik alfabesiyle (Türkçe Damgalar ile) yazılmış bir başka yazıt, ağaçtan yapılmış ve toprakta kömürleşmiş tarihi bir koç heykeli de var. Yalın abartısız bir dille yazılmış yazıtların Göktürk yazıtlarından daha önce yazıldığı kabul edilmektedir. Çoğunlukla yazı sahibinin bu dünyaya doymadan ayrıldığını samimi bir dille anlattığı görülür. Orhun yazıtlarındaki yüksek heyecan ve lirizmden uzaktır. Kullanılan yazı Orhun Yazıtlarındaki kadar gelişmemiştir. Mezarların dikiliş tarihleri belli değildir. Bengü Taş dönüşümü ve döngüyü vurgulayan ebedi yaşamın sembolüdür. Farklı Türk dillerinde Mengütaş, Bengüdaş, Bengitaş olarak da söylenir. Ayrıca anıt anlamına da gelir. Bengi (Bengü/Mengü/Mengi) kavramı sonu olmayan, hep var olacak olan bir varlık anlayışını, taşı ise sonsuz bir döngü içerisinde ruhların göğe yükselişini simgeler.
Hakasya’daki bir mezarda, birçok taş tek bir insan için dikilmiş. Taşların sayısı, ölen kişinin hayattayken neler yaptığını anlatıyor aslında. Eğer gerçekten iz bırakacak bir hayat yaşamışsa taşların sayısı fazla oluyor, sıradan yaşayan insanlar için zaten ‘anıtmezar’ yapılmıyor. Anıtmezarlar, boy beylerine, büyük savaşçılara ait.
Nüfusu 650 bin olan Abakan tipik bir Rus şehri görünümünde. Kelime anlamı “ayı kanı” olan Abakan, Hakasların kutsal addetikleri iki nehrin, Abakan nehri ile Yenisey nehrinin birleştiği yerde kurulmuş. Kuruluşu Hun imparatorluğuna kadar dayanıyor. Kent merkezinin öne çıkan yerleri Zafer Parkı, Lenin Anıtı ve tiyatro binaları. Her şehirde bir tane bırakılan anıtlarda genellikle Lenin ayakta ve parmağı ile ileriyi gösterirken Abakan’daki oturan bir Lenin var. Anıtın bulunduğu 1 Mayıs Meydanı, aynı zamanda Tiyatro’nun da bulunduğu kentin ana caddesi Şitinkina Prospekti üzerinde. Zafer Parkı (Park Pobedi) ise içinde 2. Dünya Savaşı kahramanları için yapılan anıtların yer aldığı bir yeşil alan. Abakan’ın diğer büyük bir parkı da kent girişindeki Spaso Preobrajenski Kilisesi’nin arkasında yer alıyor, Mimari Park Kompleksi adını taşıyan bu parkın simgesi ise içindeki Dünya Barışı Anıtı.
Hakasya’da Abakan’a yarım saat uzaklıktaki 70 bin, nüfuslu Minusinsk kentinde bulunan ve Türklerin mutlaka görmesi gereken Minusinsk Müzesi 1877 de kurulmuş ve daha sonra geliştirilmiş olup Güney Sibirya’nın en büyük müzelerinden birisidir. Bu müzede pek çok Yenisey Taş Yazıtları bulunmaktadır. İlk taş yazıt 1722 de bulunmuş ve buraya konulmuştur. Bundan sonra bu bölge kurganlarında bulunan taş yazıtlar bu müzede toplanmıştır. Müzede sergilenen Hakas-Minusinsk havzası kökenli geyiktaşı, balbal, runik yazıtlı taşlar Türk tarihi açısından son derece önemli. Bir taşa şunlar yazılmış: “Karımdan ve oğlumdan ayrıldım. Ülkeme geldim. Aç ayı kabilesinden ve evimden ayrıldım. Yazık. Erlik adımı bıraktım. Kartım (yaşlıyım).”
Kaynaklar:
Wikipedia http://tr.wikipedia.org/wiki/Hakasya
İsmail Kahraman http://www.belgeselyayincilik.com/genel/sibiryada-devr-i-alem
Genel Türk Tarihi. Hakasya. http://www.genelturktarihi.net/hakasya
Faruk Pekin http://www.hurriyet.com.tr/seyahat/24412030.asp
TRT Avaz Turandakiler programı https://youtu.be/XXU6NCLN4kQ
Altay Bölgesi-Rusya. Mustafa Aksoy http://www.mustafaaksoy.com/calismalar-8-Altay Bölgesi-Rusya
Bülent Pakman. Ekim 2014. Güncelleme Aralık 2015. İzin alınmadan ve aktif link verilmeden alıntılanamaz.
Pakman World 