Büyük Hun Devleti (İmparatorluğu): M.Ö. 220 – M.Ö. 46
Büyük Hun Devleti. Akhunlar ve Avrupa Hunları
Belge bırakmadıkları için arkeolojik kanıtlar dışında Hunlara (Kunlara) ait bilgiler Çin kaynaklarından alınmıştır. Çin yıllıklarında Türklerin ilk bahsedildiği tarih M.Ö. 2356 olup ve Hiung Nung (Hiung Nun) adıyla kayıtlara geçirmişlerdir. M.Ö. 1000 e kadar dağınık kavimler oluşturmaya başlayan Hunların M.Ö. 220 de bu kavimleri birleştirerek kurdukları Büyük Hun Devleti Orta Asya’daki ilk Türk devletidir. Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır (Teoman Yabgu – Tuman Yabgu taht MÖ 220 – MÖ 209. O dönemlerde Türk hükümdarlarına Yabgu da deniyordu). Teoman’dan sonra Mete Han (Mete Yabgu) döneminde (M.Ö. 209-174) devletin sınırları çok genişlemiş Japon Denizi’nden Hazar Denizi’ne kadar geniş bir bölgeyi kapsamıştır. Bu topraklarda, çeşitli Türk kavimlerinin yanısıra, diğer Altaylı kavimler de yaşıyordu.
Mete, Çin’e girdi, yapılan bir antlaşma (M.Ö. 201) ile Bozkır bölgelerinde Çin hakimiyetine son verdi. Devamla Baykal’dan bağlayarak İrtiş yatağına kadar olan bozkırları, daha batıdaki Ting-lingler’i, bazı Ogur kollarının bulunduğu arazileri, kuzey Türkistan’ı ve oradaki Vu-sunlar’ı zapt ile himayesine aldı. Büyük Hun (Türk) hükümdarı, sağlığında Asya kıtasında yaşıyan Türk soyundan hemen bütün toplulukları kendi idaresinde tek bayrak altında topladı. İmparatorluk sınırlarının doğuda Kore’ye, kuzeyde Baykal gölü ve Obi, İrtiş, İşim nehirlerine, batıda Aral gölüne, güneyde Çin’de Wei ırmağı-Tibet yaylası-Karakurum dağları hattına ulaştığı bu tarihlerde Hunlar’a tabî olanlar arasında Moğollar, Tibetliler, Tunguzlar ve Çinliler de vardı. Mo-tun tarafından Çin hükûmetine gônderilen M.Ö. 176 tarihli mektuptan anlaşıldığına göre, yalnız iç Asya’da Türk devletine bağlı kavim ve Şehir-devletçiklerinin sayısı 26 idi ve hepsi, Tanhu’nun ifadesi ile “yay geren”lerle “tek bir aile” halinde birleşmişlerdi.
M.Ö. 177-176’da Hunlar, Kansu’da (Gansu), Çin sınırında, Çinlilerin ve Batılıların daha sonra belirsiz bir tanımla Hint-İskitler (veya Toharistanlılar) olarak adlandırdıkları oldukça gizemli bir halk olan Yue-çi’lere (Yuezhi) saldırdılar ve onları Kansu’dan çıkardılar/sürdüler. Yüeçi’lerin egemenliğinden kurtulan Kansu, Hun’ların egemenliğine girdi ve Hun’lar Kansu’yla birlikte daha batıda bulunan toprakların bir kısmının, Balkaş Gölü’ne, belki de Aral Gölü’nün kuzeyine kadar uzanan tüm bozkırların, hakimi oldular. Böylece Hun’lar Tarım Havzası, hatta Sogdiyana‟ın kuzeyindeki büyük vahaların sınırlarına dayandılar. Turfanlılar ve Kuçanlar boyundurukları altına girdi.
Mete Han’dan sonra gelen yabgular zamanında, Çinlilerle ilişkiler arttı. Özellikle evlenme yoluyla, Türk ve Çin hükümdar aileleri arasında yakınlıklar doğdu. Bu yakınlıklar, Hunların iç işleri bakımından bir çok karışıklıklara yol açtı. Buna rağmen Hun İmparatorluğu, M.Ö. 1. yüzyıla kadar üstünlüğünü devam ettirdi. Bu yüzyılda ise, Türk beyleri arasında taht kavgaları gittikçe arttı. Çinliler de bu kavgalardan faydalanarak, Türkleri zayıflatmayı bildiler. M.Ö. 46 da Batı ve Doğu olmak üzere ikiye bölündüler. Çin kaynaklarında bu bölünme Doğu Hiung-nu ve Batı Hiung-nu olarak geçmektedir.
Hunların Bölünmesi. Doğu, Batı ve Avrupa Hunları
Hunlar’ın dili Hun Türkçesi, dini, Şamanizm ve Tengricilik olup, yılda üç kez büyük ayin-bayram düzenleniyordu.
Büyük Hun devleti, etnik yönden ve hakimiyet anlayışı, sosyal yapısı, idarî ve askerî kuruluşları (sosyo-politik üniteler, devlet meclisi = toy, sağ-sol teşkilatı, bilge eligler vb.), dini ve dünya görüşü ile, Türk milletinin tarih ve kültüründe feyizli etkilerini iki bin yıl sürdüren bir ana kaynak durumundadır. Bu itibarla, Türk ve dünya tarihinde çok büyük önem taşır.
Doğu Hunları, Kuzey ve Güney Hunları
Orhun bölgesindeki Doğu Hunları Yu Tanhu (M.S. 18-46) zamanında Çin’e karşı bağımsızlığını yeniden kazandı. Doğuda Mançurya’ya, batıda da Kaşgar’a kadar olan bölgeyi tekrar idareleri altına alan Hunlar, Yu’nun ölümüyle tekrar iç karışıklıklara sürüklendiler. M.S. 48’de Dış Moğolistan’da Kuzey ve İç Moğolistan’da Güney Hun devletleri olmak üzere ikiye bölündüler.
Düşman kabilelerin istilasına uğrayan Kuzey Hunlar’ı 91’de büyük kütleler halinde başlayan göçlerine 155 yılında da devam ederek şimdiki Kazakistan bölgesinde bulunan Çi-çi döneminden kalan soydaşlarına katıldılar.
Güney Hun Devleti 177 yılından itibaren Sien-piler’in tehdid alanına girmeye başladı. 5 eyalete bölünerek 216’da Çinli askerî valilerle yönetilmeye başlanmasıyla Güney Hun Devleti de sona erdi.
Bülent Pakman. Reorganizasyon Şubat 2020. İzin alınmadan ve aktif link verilmeden kısmen ya da tamamen alıntılanamaz.
Pakman World 